| Introduction | Overview of documented observations | Age and rubbing | Darevsky |
| Differences in rubbing | Marking behaviour | Article in Dutch |
Picture by Matthieu Bufkens
A very good overview of this interesting behaviour is given in the article of
De Haan and
Cluchier (2006). A deep digging study is presented in the article by
De Haan (2003a).
Both are in English, and embedded in this site. Click on the
reference to read them.
In 2011 a
dissertation of Stéphanie de Pury was published in which the rubbing
behaviour was also studied. The only part of this dissertation that is
worthwhile, is that in which a number of animals are observed by cameras, and
in which some relevant details of the rubbing behaviour are affirmed. The rest
of it is rubbish. See
Some critical notes on the dissertation of S. de Pury about the rubbing
behaviour of Psammophiid snakes (also on
Scribd).
Still, the thesis was reprised in the 2013
Salamandra article by S.
de Pury and W. Böhme. A
reaction by
me (Ton Steehouder) was (predictably) refused by Salamandra (too long, too personal,
too agressive1), but can be found
on this site.
I think (of course) that I have ample arguments to convince the readers that the 2013 article is totally wrong.
If you might be interested to know what were in detail the arguments not to publish my review, and what my reaction was, you can read the mail discussion I had with the editors.
Many videos of rubbing psammophiids are present in the collection on this site.
Only documented (published in print or on the internet) observations are mentioned. Undocumented observations (personal comments) are printed in red, and a link is added to the text of the mails that confirm them.
P-system: the animals rub strokewise their belly, flanks and long tail
with their two valvular nostrils, alternately, permanently switching the head from one
body
side to the other, sliding it over the back, so using the external nasal valves
alternately. See
the videos.
M-system: the animals rubs rub their belly and tail (18-33% of total
length) with one valvular nostril in a single onesided continuous series
of zigzag movements from neck to tail, then return to the neck and start another continuous series of movements on the other side of the body with the
other nasal valve, crossing the former track.
See the
videos.
The P-system is called that way because this way of rubbing seems typical for the genus Psammophis. Up to now all taxonomical information harmonises with this view. It is highly unusual to use behavourial information for taxonomic purposes, but in this case the rubbing as such, and the way it is performed in special, seems an indication of genetic relationship.
Psammophis brevirostris (PR*)
Psammophis condanarus biseriatus (dH)
Psammophis condanarus indochinensis (STH)
Psammophis crucifer (dH)
Psammophis elegans (dH + dP)
Psammophis notostictus (dH)
Psammophis leucogaster(dH)
Psammophis lineatus (dH)
Psammophis mossambicus (dP + CC)
Psammophis phillipsi (dH)
Psammophis cf. phillipsi N-Cameroon (dH)
Psammophis cf. phillipsi ‘Nigeria’ (dH)
Psammophis praeornatus (dH, DK December 2019)
Psammophis cf. rukwae Cameroon (dH)
Psammophis schokari Egypt + Morocco (dH + STH + dP + CC)
Psammophis cf. sibilans ‘Africa’ (dH)
Psammophis sibilans Egypt (dH + STH + CC)
Psammophis cf. rukwae Cameroon (dH)
Psammophis subtaeniatus S-Africa (dH)
Psammophis cf. subtaeniatus ‘Africa’(dH)
Psammophis cf. subtaeniatus E-Africa (dH + STH)
Psammophis sudanensis (CC)
Psammophis tanganicus E-Africa (dH + CC)
Mimophis mahfalensis Madagascar (dH)
Malpolon monspessulanus (dH + STH +MFH + CC)
Malpolon insignitus (dH + STH + dP + CC)
Psammophylax acutus (dP)
Psammophylax rhombeatus (dH + STH)
Rhagerhis (Scutophis, Malpolon) moilensis (dH + STH + dP + AV)
Rhamphiophis rostratus (dP)
Rhamphiophis rubropunctatus (dH + STH + dP)*
dH = C. de Haan
dP = S. de Pury
MFH = M.-F. Habersaat
PR = Predator678: member of
SA
Reptiles, July 2012
STH = T. Steehouder
CC = Cesare Colli,
pers. comm.
AV = Arjan van
Vuuren
DK= Danielle Kirtley, December 2019
* The animals that STH observed, rubbed in a peculiar way. See
the videos 26, 51 and 53.
In the following list of the psammophiini as used in
Vidal e.a.
2008, the species within the red marking rub in the P-system, all the others
rub in the M-system. In this picture, Rhagerhis is missing, but this
species should be located in the neighbourhood of Malpolon. In
Kelly 2008 Rhagerhis moilensis is a sister-taxon of
Malpolon.
The blue cross marks the place where the differentiation for the P-system
starts.
The youngest Psammophis Ton Steehouder ever saw rubbing (a full self-rubbing act), was 7 days old and had just shed for the first time.
The first one to discover the rubbing behavior and to study the mechanisme
that is used, was the Russian scientist Darevsky (Darevsky
1956).
Thanks to Andrew Durso we can at least give a summary of this article:
"The basic summary is that this type of snake was observed to move/bend its body
in a particular way - basically touching it's nose to it's underside/belly in
repeated motions. It was then observed that this happened when a certain clear
liquid was emitted from its nostrils, and the bending was actually a way for the
snake to spread this liquid over it's body. I think this happens prior to
shedding? Then the article goes into detail about the nasal canal of this
particular snake and the location of the gland that produces this liquid. Its
size is different in all snakes but in this species, relative to other parts of
the head, it is very big, and located in between the eye socket and the nostrils.
Lastly it talks about how a special sphincter controls and the opening and
closing of the nostril to present this liquid from entering the nasal passage,
and once it is emitted and spread about the body, the nostril re-opens."
Apart from the difference in rubbing style (M- or P-system), there seem to be differences in speed of head movements and duration. The following table is from the thesis of De Pury (2010):
Click here for a short table with some data of my (TS) own animals
The rubbing duration of Rhagerhis (Scutatus) moilensis seems very
short in comparison with those of the other genera: these animals seem to rub
faster. The data from this table
correspond with my experiences with the genus (see the videos I posted on
Youtube, see the list). Rhagerhis seems to use
only one single series of head movements on one side of the body, and also moves
the head rather fast.
My experience was confirmed by Arjan van Vuuren (in litt.), the former owner
of my two specimens: "Always in the same position, with the right sided nostril,
with rapid movements, just as in the videos." As
video 54 shows,
the left nostril is used too.
Cornélius de Haan (in litt.) remembers to have seen at
least once a 'two-nostril-session', consisting in two consecutive series of
movements.
There is a webpage with wonderful pictures taken by Yazeed Alsahli. The second picture shows the first touch of the nose as a start of a new rubbing session. If not available on the internet any more, click here.
Video nr. 51 shows a Rhamphiophis rubropunctatus with a peculiar way of rubbing. The method is the M-method, but sometimes the rubing movement continues with a slide of the chin over the lateral zone of the body, up to the middorsal row, and back. The movement slightly resembles that of a rubbing Psammophis (that continues this movement to the other side of the body and to the belly, where the other nostril starts a new wipe over the ventral scales).
Alberts 1992: "…
when a chemical signal is emitted from a point source such as an eversable
gland, the maximum radius it attains is independent of it diffusion coefficient
and depends only on the amount of material emitted and the detection threshold
of the receiver (Bossert and Wilson 1963). Signal
range could be increased by increasing the amount of material released, but this
strategy is ultimately limited by increased energetic costs associated with
signal production and deposition.
One strategy for increasing emitting from a point source without changing the
absolute amount of material produced is to increase the surface area available
for signal evaporation." (p. S70)
Likewise it should be remarked that the surface over which the nasal gland
secretion of psammophiids is emitted is very largely increased by smearing it
along the ventral scales. Thus, when the snake crawls over a surface, a trace is
formed far broader than would have been the case if the animal would have marked
the same route only by using its nostril - an almost impossible job too.
When rocks or logs are marked, the amount of marking material at a certain point
is probably larger and the intensity of the signal increases.
Door Ton Steehouder
Dit is een bewerking van een artikel, verschenen in Het Terrarium 15/6 (december 1996), p. 29-32.
Zandrenslangen vertonen net als hagedisslangen (Malpolon sp.) een interessante vorm van gedrag die meestal aangeduid wordt met 'poetsen', 'rubbing behaviour' of meer gespecificeerd 'self-rubbing' (dit tegenover het wrijven over soortgenoten). Dit poetsen is in 1982 door C. de Haan beschreven voor Malpolon monspessulanus en Psammophis sibilans, en in 1984 door mij voor Psammophis subtaeniatus sudanensis. Over het poetsgedrag is inmiddels veel meer bekend. In De Haan 1999 bijvoorbeeld werd erover gepubliceerd, en in 2010 verscheen er een volledig proefschrift over (De Pury 2010) dat helaas zeer zwak van kwaliteit is en een volledig onjuiste visie op de aard van het poetsen weergeeft.
De Haan formuleerde het in 1982 als volgt:
"Kort geformuleerd, bestaat de perfekt uitgevoerde 'poetshandeling' van Malpolon monspessulanus uit twee series van ongeveer 100 nagenoeg identieke 'op en neer'-bewegingen van de kop langs bijna de gehele onderzijde van het lichaam, waarbij een kleurloze, snel drogende kliervloeistof, afgescheiden via de aan de buitenzijde van de neusgatklep gelegen minuscule uitgang, wordt aangebracht op de ventrale en caudale schubben, in een zig-zag spoor dat vrijwel direkt onzichtbaar wordt. Ter hoogte en ten gerieve van de gestaag naar de staartpunt poetsende kop, draait de buikzijde zich in een vertikale positie. Wordt de eerste serie poetsbewegingen met het linker neusgat uitgevoerd, dan volgt de tweede met het rechter, of andersom [...]. Een bevredigende verklaring voor dit gedrag is nog niet gevonden, ondanks het feit dat de neusklierafscheiding grotendeels is geanalyseerd en dat inmiddels vaststaat dat elke Malpolon monspessulanus, ongeacht leeftijd en geslacht, de poetshandeling uitvoert, meermalen per dag zodra hij of zij zich flink heeft opgewarmd en, bij lagere temperaturen, in elk geval direct na een vervelling en dikwijls kort na het eten.
Een verbeterde versie luidt als volgt (De Haan, pers. med. 2012): "Interessant is het al vaker beschreven 'zelfpoetsgedrag': vooral als het warme en droog is, meestal na het vervellen en vaak ook na het eten, wrijft het dier met de snuitpunt volgens een vastgelegd patroon langs de ONDERKANT van zijn lichaam, waarbij een kleurloze, snel drogende kliervloeistof wordt aangebracht die via een neusgat wordt afgescheiden. De beweging heeft het karakter van een op en neer wrijven met de snuit over de hele buikzijde vanaf kort achter de hals tot ongeveer de staartpunt. Hoewel het vaak lijkt dat ook de zijkanten van het lijf worden gepoetst, gebeurt dit in feite niet of nauwelijks. Nadat de buikzijde met het ene neusgat gedaan is, wordt meestal snel daarna de buikzijde nog eens gedaan met het andere neusgat."
Alweer De Haan 1982: "De poetshandeling van Psammophis sibilans manifesteert zich onder dezelfde, bovengenoemde omstandigheden, maar bestaat uit één enkele, hoogstens 50 sec. durende serie van zeer komplexe bewegingen, waarbij het meest opvallende is dat de kop (met een deel van het voorlijf) zich wel tot 17x over de rug afwisselend naar de linker resp. rechter zijde van het lichaam transporteert. Het linker resp. rechter neusgat raakt daarbij een deel van de resp. linker en rechter laterale schubben en poetst, met een forse 'veeg' richting staart, steeds een nieuw stukje buikzijde, dat zich ten behoeve daarvan in een vertikaal boogje, gelijk een golfje, verheft" (DE HAAN 1982).
Het is inmiddels duidelijk dat alle Psammophis-soorten poetsen volgens het patroon zoals dat beschreven is voor P. sibilans. De Haan noemt dit het P-systeem, in tegenstelling tot het M-systeem zoals dat bij Malpolon voorkomt.
De Haan heeft indertijd dit poetsen buitengewoon nauwkeurig bestudeerd aan de hand van zelfgemaakte filmopnamen. Met de bestudering ervan is hij doorgegaan, wat heeft geleid tot diverse publicaties.
Ik voegde indertijd aan de hierboven geciteerde passages toe dat mijn
Psammophis subtaeniatus sudanensis hetzelfde poetssysteem toepaste als
Psammophis sibilans in de beschrijving van Kees de Haan, met dien verstande
dat de buik in de lengterichting steeds een soort 'heen en weer' veeg krijgt,
uitgebreider dan De Haan beschreef.
Een tweede opmerking is, dat voorzover wij tot nu toe kunnen beoordelen,
Ramphiophis rubropunctatus alleen de zijden poetst, en niet de buik. Een M-variant dus. Althans: dat zag ik
eens.
De bekende Zuid-Afrikaanse onderzoeker Branch vermeldt dat 'sommige Psammophis-soorten (P. sibilans en P. schokari) zichzelf 'poetsen', en dat dit poetsen bedoeld is om vochtverlies te voorkomen (Branch, 1988). Wat het eerste betreft, is er sprake van een kennelijke onjuistheid: inmiddels is duidelijk geworden dat alle tot nog toe door De Haan en mij geobserveerde soorten van het geslacht Psammophis op identieke wijze poetsen, compleet met de uitgebreide lengte-veeg over de buik. Ik heb dit zelf tot nu toe waargenomen bij Psammophis condanarus, bij Psammophis sibilans, Psammophis subtaeniatus en Psammophis schokari, alsmede bij beide niet nader geïdentificeerde Psammophis-exemplaren uit Togo. Er zijn mij geen verdere waarnemingen bekend bij andere soorten, en een van mijn wensen is in elk geval dat ik ook het poetsen van andere Psammophis-soorten nog zal kunnen waarnemen.
De Haan meent dat het in elk geval aannemelijk is dat het poetsen te maken heeft met het aanbrengen van een geur- of smaakstof die een functie heeft t.o.v. soortgenoten. De mededeling van Branch is in elk geval buitengewoon onwaarschijnlijk geworden, ondanks de pogingen van De Pury in haar beroerde proefschrift uit 2010.
Hagedisslangen brengen de betreffende geurstof (of duidelijk veel meer smaakstof) vaak ook aan op hun omgeving. Zo ziet een propere hagedisslangbezitter vaak met ongenoegen dat de ruiten van het terrarium het weer eens hebben moeten ontgelden: lange vegen 'snot' maken de ruiten vaak halfondoorzichtig. Toch wordt (De Haan, pers. med.) het poetssnot normaliter niet rechtstreeks op stenen en stronken aangebracht. Het wordt, zodra het op de ventralia gedroogd is, afgekrabd, meestal automatisch, soms expres, op allerlei substraat en, bij Malpolon monspessulanus, ook op de rugschubben van soortgenoten.
Bij zandrenslangen gebeurt het zelden dat er vegen poetssnot op de ruiten van het terrarium terecht komen. Onlangs (2012) heb ik waargenomen dat drie exemplaren van Psammophis schokari die ik een kersvers terrarium met schoongemaakte ruiten had geplaatst, vergelijkbare snotstrepen aangebracht hadden.
Ook heb ik wel waargenomen dat een Rhamphiophis rubropunctatus tijdens het poetsen het lichaam van een terrariumgenoot tegenkwam en tijdelijk haar lichaam meepoetste.
Overigens poetsen mijn dieren niet zo heel vaak. In een artikeltje in Het Terrarium van januari 1991 heb ik uiteengezet wat daar volgens mij de oorzaak van is: de hoge relatieve vochtigheid van de lucht in mijn slangenkamer. Ik vind hiervan bevestiging in het volgende.
Jachthonden die een spoor volgen, zijn sterk afhankelijk van de weersomstandigheden. De geur die het prooidier achterlaat, moet bijvoorbeeld voldoende worden verspreid. De belangrijkste voorwaarden voor een succesvolle jacht blijkt echter de hoge luchtvochtigheid. Konijnen, vossen en andere dieren waarop met honden wordt gejaagd, verraden hun aanwezigheid en nabijheid door de sporen die ze afgeven of achterlaten. De geuren die ze verspreiden, worden door de honden opgemerkt en gevolgd, totdat ze het spoor bijster zijn of de prooi aantreffen. De mate waarin de jacht tot succes leidt hangt af van de weersomstandigheden. Vooral in zeer vochtige lucht kunnen de honden hun werk goed doen.
Dat is de ervaring van de Brit Paul C. Spink, die hij beschrijft in een enige jaren geleden verschenen nummer van het Journal of Meteorology. Spink, die er al meer dan vijftig jaar met zijn beagles op uit trekt, is vooral gefascineerd door de manier waarop de honden het geurspoor volgen en de rol die de weersomsomstandigheden daarbij spelen. In zijn beschrijving gaat hij uit van een bron (het geurspoor) een detector (de neus van de jachthond) en een medium waardoor de geuren zich verspreiden (de atmosfeer). Of geuren van de bron de detector kunnen bereiken, hangt af van de atmosfeer, met andere woorden van het weer.
Deze geuren zijn slechts ten dele afkomstig van de prooi zelf. In dat geval betreft het deeltjes die na contact met het lichaam achterblijven in de begroeiing langs het gevolgde pad. Verder kan er sprake zijn van geurbronnen als urinespatjes, bloed uit schrammen, speeksel of door klieren afgescheiden stoffen. Via de adem komt er tevens lichaamsgeur in de lucht terecht. Deze verspreidt zich met de wind en kan door de honden soms op tientallen meters afstand nog opgemerkt worden.
Belangrijker dan lichaamsluchtjes zijn echter geuren die niet rechtstreeks afkomstig zijn van de prooi, maar die tot stand komen door toedoen van het wegvluchtende dier. De poten raken namelijk vrij snel bedekt met een laagje stof (bij droog weer), of modder (bij nat weer), zodat het contact met de grond of de begroeiing belemmerd wordt en er nog maar weinig lichaamsgeuren worden uitgezet.
Door het gewicht van het dier breken er echter grassprietjes en stengels van kruiden. Daarbij komen sappen vrij die een andere geur verspreiden dan de onbeschadigde begroeiing waar de prooi niet doorheen is gerend.
Maar ook bij kale grond of op omgeploegd land is het verschil door geoefende honden goed te ruiken. Het toplaagje van droge aarde raakt stuk en modder wordt enigszins omgewoeld als er een mogelijke prooi langskomt; in dat geval komen er, net als bij beschadigde begroeiing, afwijkende geuren vrij.
Voorwaarde voor een in de ogen van de jagers geslaagde jachtpartij is dat de geuren die de aanwezigheid van een dier verraden, door de jachthond worden opgemerkt. De problematiek doet meteorologen enigszins denken aan die van de verspreiding van luchtverontreiniging. Een belangrijk verschil is echter dat de jager niet is gebaat bij een te sterke verdunning van de door de bron uitgestoten stoffen, omdat de detector dan wel eens te ongevoelig zou kunnen blijken. Het moet dus niet te hard waaien.
Toch mag ook het gebied waar de geur waarneembaar is niet te klein zijn, zodat windstil weer eveneens ongewenst is. Verder kunnen, als er wat wind staat, de geur van het spoor waarlangs de prooi tracht te vluchten en de geur van de adem die door de wind wordt meegevoerd, elkaar versterken. Onder zulke omstandigheden lukt het de troep toch het spoor vast te houden. Sommige honden volgen het grondspoor en andere de door de wind meegevoerde geur. Verspreiding en verdunning van geuren die door een bron worden uitgestoten, hangen niet alleen af van de wind. Turbulentie is zeker zo belangrijk. De onderste laag van de dampkring wordt door deze turbulentie voortdurend omgeroerd, zodat verdunning en verspreiding ook in opwaartse richting optreden.
Bij sterke turbulentie is de jacht moeilijk. Sterke turbulentie treedt op bij harde wind, en overdag bovendien bij zonnig weer als de bodem door de zon wordt opgewarmd. Bij geringe turbulentie hebben de honden het veel gemakkelijker, doordat de geuren dan sterker blijven. Situaties met weinig turbulentie treden op bij rustig weer en als het aardoppervlak kouder is dan de lucht erboven. Vooral in heldere nachten is er weinig turbulentie, maar dan kan er door de duisternis natuurlijk niet gejaagd worden. Soms neemt de turbulentie ook al af in de tweede helft van de middag, als de zon laag staat en de nachtelijke afkoeling reeds vroeg inzet. Dan kan het gebeuren dat, net op het moment dat de jacht wordt afgeblazen, de honden actief worden, doordat de omstandigheden voor het waarnemen van geuren opeens sterk verbeteren.
Zonneschijn is niet alleen ongunstig voor de jacht doordat de turbulentie sterker wordt. Onder invloed van zonlicht treden tevens chemische reacties op, waarbij sommige geurstoffen, voornamelijk stoffen die afkomstig zijn van stukgetrapte begroeiing, worden afgebroken en geneutraliseerd. Regen is eveneens ongewenst omdat dan geursporen worden uitgewist, al kan water wel lichaamsgeuren bevatten. Ook vorst en sneeuwval hebben een belangrijke invloed op het verloop van de jacht.
Als overheersende metereologische factor ziet Spink echter de relatieve vochtigheid van de lucht. In vochtige lucht zijn geuren minder vluchtig dan in droge lucht. De jacht belooft, als het weer niet in andere opzichten tegenzit, succesvol te worden bij een relatieve vochtigheid van 80% of meer. Boven kale grond en omgeploegd land is een luchtvochtigheid vereist van minstens 90%. Deze waarden gelden bij een luchttemperatuur van 5 tot 10 graden en worden nog iets hoger bij warm weer.
Vochtige oceaanlucht, aangevoerd met een wind uit richtingen tussen zuid en west, lijkt het meest geschikt, zolang er maar geen regen valt. Oceaanlucht bevat meestal veel bewolking, zo¬dat de zon zijn neutraliserende werk niet kan doen en de turbulentie zwak blijft. De relatieve vochtigheid is onder deze omstandigheden hoog genoeg om aan Spinks eisen te voldoen.
Kees de Haan vermeldt zoals gezegd dat zijn hagedisslangen vooral poetsen als het warm en droog is, en (maar dat is vermoedelijk nu even minder interessant) meestal na de maaltijd. De luchtvochtigheid in mijn slangenkamer is meestal vrij hoog (minimaal 60%, meestal hoger). Ziet u het verband met het bovenstaande artikel? Zo niet, dan volgt het hier alsnog. Mijn hagedisslangen poetsen vermoedelijk niet zo vaak omdat de sporen die zij eenmaal achtergelaten hebben, door de hoge luchtvochtigheid vrij lang blijven 'aanhangen'. Er is dus niet zoveel noodzaak tot poetsen.
Aan de andere kant: volgens De Haan (pers. med.) is de geur (in de zin van de aanwezigheid van vluchtige stof) van de vegen snot vermoedelijk nihil en die van de afgekrabde partikels vermoedelijk nihil of miniem. De partikels worden volgens hem waarschijnlijk (geheel of gedeeltelijk) door de onderzijde van de natte tongpunten van de slangen van de ondergrond 'gelicht', in de bek gebracht en op de speciale uitsteeksels vooraan de tongschacht afgeveegd, waarna die uitsteeksels zich verheffen tot in de ingang van het orgaan van Jacobson (vgl. Young, 1990). In dat orgaan wordt vermoedelijk eerder een smaak dan een geur waargenomen en gedetermineerd. Als de lucht vochtig is, drogen de deeltjes wellicht minder uit en zal de smaak sneller vrijkomen als ze door de tongpunten zijn opgenomen en in een vochtiger omgeving worden gebracht.
Een bijkomende factor kan zijn, dat ze bij mij in niet zulke grote terraria gehuisvest zijn. Als daarvan de ruiten, de stenen, de wanden en de stronken deugdelijk in de snot gezet zijn, en die geur nog lang blijft hangen ook, is er dubbel zo weinig reden veelvuldig tot poetsen over te gaan. De Haan meldde mij verder nog, dat bij hem Psammophis schokari in bakken gehuisvest is met overal twijgen tegen de ruiten. "Zo zie ik daar soms poetssnot in kleine dotjes of veegjes; niet méér dan dat, ongetwijfeld omdat een neusgat steeds kort ter plaatse is en weer op weg is naar een andere zijde. Bij Malpolon betreffen de vaak lange zigzag-strepen op de ruit m.i. een poets-'vlak-vergissing'{...}. Tegen een grover oppervlak dan hun eigen buik, glas of een zijde van een soortgenoot zag ik ze nooit poetsen; in de laatste 2 gevallen, zoals gezegd, duidelijk als een soort 'toevallige vergissing'" (De Haan, pers. med.).
Dat mijn slangen niet zo vaak poetsen, is wel waar, maar ook weer niet helemaal. Onlangs stelde ik een filmcamera vast op voor het terrarium en filmde enkele uren de bewoners ervan zonder dat ik zelf in de buurt was. De camera betrapte toch enkele malen de dieren op zelfpoetsen, terwijl ik dat zelden of nooit zie als ik in de kamer ben. Het is volstrekt niet denkbeeldig dat mijn aanwezigheid in de kamer waargenomen wordt en een remmende werking heeft op het poetsen. Als ze zich vrij en onbespied wanen, poetsen ze vermoedelijk vaker. Dat kan ook verklaren hoe het komt dat De Pury die ook camera's gebruikte, relatief vaak poetsgedrag registreerde bij de exemplaren uit haar proefopstelling.
Deze vooronderstelling wordt bevestigd door C. de Haan, die er ook op wijst (pers. meded.) dat dieren die aan het poetsen zijn als je in de buurt van het terrarium komt, daarmee stoppen.